Skip to main content

Amagama emiLambo yakwa Xhosa


Amagama emiLambo yakwa Xhosa





 

Isizwe sakwa Xhosa sesinye se zizwe ezifumaneka kwiphondo le mpuma Kapa (Eastern Cape); zikwalapha kweli phondo ke phofu nezinye izizwe ezikhulu ezifana nesama Mpondo, esaba Thembu, esama Mpondomise, njalo njalo. Isizwe samaMpondo sizinze Phakathi ko mlambo Umtavuna ngentla ngakwi phondo lakwa Zulu Natal, ukuza kuthi ga ezantsi ku mlambo u Mthatha. Ukanti esaba Thembu sona isizwe siphakathi ko mlambo u Mthatha ukunyuka ukuya embindini we phondo le Mpuma kapa, ukuya kuma nganeno kwe Phondo le Free State kumlambo iGqili (Orange River). iSizwe sama Mpondomise sona sime phakathi ko mlambo uMzimvubu, iTina ne Tsitsa kumda ongasentla, sehle sizokuma kumlambo u Mthatha kumda ongezantsi.

Ndingawenzanga made; esona sizwe ndifuna ukuthetha ngaso kodwa namhlanje sisizwe sika Phalo; ukutsho oko isizwe samaXhosa, sona sizwe eli phondo le mpuma Kapa laziwa ngaso, nolona hlanga lu krwempane kakhulu nomlungu (amaNgesi nama Bhulu), sislwela imihlaba yaso ekuhluthweni ngama Bhulu nangama Ngesi. Esi sizwe samaXhosa sinobu Kumkani obukhulu kakhulu, futhi bunezithanga (provinces); alapha amaGcaleka (indlunkulu yamaXhosa wonke), alapha amaNgqika (indlu yokunene kubu Kumkani bamaXhosa), alapha amaNdlambe, alapha amaNtinde, alapha amaMbalu, alapha amaGqunukhwebe, ilapha imiDange, kunye nama Hleke; Ngaphezulu koku akwalapha kwakuso amaBomvana kuba inkosi enkulu yamaBomvana u Gambushe ngexesha lee Mfazwe ze Mfecane yeza kukhonza ku Kumkani u Hintsa nge njongo zokufuna ukhuseleko kuba kaloku uxolo lwalungekho kwizizwe zabeNguni ngaloo mihla, waza ke u Hintsa wayi sikela umhlaba ogudle unxweme le nkosi ingu Gambushe, umhlaba ophakathi komlambo uMthatha elunxwemeni ukuza kuma ngomlambo u Mbhashe kwase lunxwemeni njalo. Ukanti zilapha nezizwe zase Mbo (amaMfengu); iinkosi zama Zizi ooNjokweni, ezama Hlubi oo Mhlambiso, nezama Bhele oo Mabandla beza kukhonza nabantu babo ku Hintsa ngeminyaka yoma 1820, ngamaXesha enkcithakalo ngee mfazwe ze Mfecane. Singatsho sithi esi sizwe sakwa Xhosa sikhulu kakhulu kwaye umhlaba waso ubanzi kakhulu; ukuQala ku mlambo uMthatha ugudle unxweme lwe Indian Ocean ukuya kuma ezantsi e Xelexwa (Gamtoos River); ngu mhlaba wamaXhosa wonke lowo, ukanti ukungena ku mbindi we Phondo lwe Mpuma Kapa, uguguthe uye kuxhaswa zii Ntaba zase Mathole nee Ntaba zakwa Nojoli kwi dolophu yase Sommerset East nganeno kwe Nxuba, ikwangu Mhlaba ka Phalo nawo.

 

Nanga amaGama emilambo emikhulu yasemaXhoseni nezizwe zamaXhosa ezazi zinze kuyo:

Mbhashe (Dutywa) = amaGcaleka 

Xhorha = amaGcaleka & amaBomvana 

Nenga = amaGcaleka & amaBomvana

Qwaninga (Gatyana) = amaGcaleka

Nqadu (Gatyana) = amaGcaleka

Qhorha (Centane) = amaGcaleka

Khobonqaba (Centane) = amaGcaleka

Qolorha (Centane) = amaGcaleka

Nciba Great Kei (Centane) = amaGcaleka

Tsomo = AmaGcaleka & amaMfengu(aba-Mbo)

Qumrha (Komga) = AmaGcaleka

Cofimvaba = AmaGcaleka 

Hohita = AmaGcaleka

Cala = amaGcaleka 

Indwe = AmaGcaleka

Gcuwa (Butterworth) = amaGcaleka & amaMfengu (aba-Mbo)

Chintsa (East London) = amaNdlambe

Khwenxurha (East London) = amaNdlambe

Gqunube Gounubie (East London) = amaNdlambe & imiDushane.

Nxarhuni Nahoon (East London) = amaNdlambe & imiDushane.

Qonce Buffalo River (East London & King Williams Town) = amaNdlambe, imiDushane & amaNgqika

Ngqushwa (Peddie) = amaGqunukhwebe.

Xesi Keiskamma (Middledrift) = amaNgqika.

Khobonqaba Koonaap river (Adelaide) = amaNgqika.

Ngcwenxa Kat River (Fort Beaufort) = amaNgqika.

Nxuba Great Fish River (Port Alfred) = amaNdlambe.

Qhorha Bushman’s river (Kenton on Sea) = amaNdlambe.

Coyi "Kowie" (Port Alfred) = AmaNdlambe.

Gquma Bloukrans river (Port Alfred) = AmaNdlambe


Hukuwa Steyns river (Port Alfred) = AmaNdlambe


Chitywa  Coerney river (Port Alfred)  = AmaNdlambe

Nqweba Sunday’s river (Port Elizabeth) = amaGqunukhwebe, amaMbalu & imiDange.

Ngqurha Coega (Port Elizabeth) = amaGqunukhwebe, amaMbalu & imiDange.

Qhagqiwa Swartkops (Port Elizabeth) = amaGqunukhwebe.

Gqeberha Baakens river (Port Elizabeth) = amaGqunukhwebe.

Xelexwa Gamtoos river (Jeffrey’s bay) = amaGqunukhwebe.

kk***Zikhona iintlambo, nee ntlanjana koko sibalula eyona milambo mikhulu***

nnNina baka "Hham-Hham ka S'tsheketshe, uKhozi olumaphiko amdaka, u Sambatha ziiMfutshane kanti zakumlingana kuba esith' ezinde zimfihla 'madolo; u Ntsinga ka Nomangwayi wase Mbo, u singa siya khona kanti asiyi khona, singe asiyi khona kanti kumhla siya khona. Ngu Rharhabe ke lowo, Ahh!! Butsolo beeNtonga ✋✋✋"




a

Comments

  1. Blog yakho inikisa umdla-if that's the correct word- please post more often.

    ReplyDelete
  2. Oooh madoda Mdange kaTshiwo hayi Tata mandibambe ngazo zombini 🤝 intle into oyenzayo, wonke umntwana womngquba kuyafuneka ajikele aze kweliziko ulwazi lwesizwe siyaludinga kakhulu njalo nje

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Amagama wee ndidi ngee ndidi zeentaka Ngesi Xhosa

  Amagama wee ndidi ngee ndidi zeentaka Ngesi Xhosa   AmaXhosa mandulo phaya xeshikweni esi sizwe esizimeleyo esizilawulayo ibingabantu abane mfuyo kakhulu; iiNkomo, iiBhokhwe, iiGusha njalo njalo. Le mfuyo ke ibisitya emadlelweni, yaluswe ngamakhwenkwana aselula kunye namakhwenkwe asele ebuqina; maxa wambi ubunokude ubone ne ndoda esele iqinile ihleli apho edlelweni yalusile kodwa asinto ibixhaphakile leyo. Lama khwenkwe ke ebechitha ixesha elininzi edlelweni apha kuba bekungafundwa, kungekho zikolo; isikolo se ndoda yomXhosa besiqala edlelweni iseyi nkwenkwana epha kwiminyaka ekwi sithob ukuya eshumini, apha edlelweni amakhwenkwe afumana ithuba elininzi lokuqwalasela nokufunda indalo, izilwanyana zasendle nemikhuba yazo; ezityiwayo kunye nezo zinoburhalarhume, ukufunda imo yezulu, iintaka, njalo njalo; nee ndidi ngee ndidi zemithi zifundwa apha, imithi eyomeleleyo yokwenza iinduku zokulwa ngoba nokulwa nge nduku ikufunda apha inkwenkwe iselula. Isizwe samaXhosa si sizwe esi lwi

uBukumkani buka Xhosa

Abantu abaninzi xa kuthethwa ngobuKumkani, into yokuqala eye ifike ezingqondweni zabo zii Nkosi nee Kumkani kuphela; kanti hayi akunjalo. uBukumkani yi mbumba yeziqu ngeziqu ezininzi, ukusukela kubasengi bee nkomo zako mkhulu, amaKhosikazi nee ntombi zesizwe, aMadoda nabafana besizwe, iiNgqondi nee Nzululwazi, amaGqirha, amaTola, izanuse, amaXhwele, iimbongi, izibonda, nee Nkosi; bonke aba bantu bayi mbumba, baze babe nomntu oyi nkokheli yabo engu mlomo nobuso bo mbuso:   iKumkani; nalapha kwa Xhosa ke umbuso umi kunjalo. Ungeva abantu abanolwazi oluncinci besithi “Kanti yintoni umsebenzi wezi nkosi, zibhatalwa nje akukho nto ziyenzayo” kube eneneni emsulwa iNkosi iyi Nkosi ngabantu bayo; aba bantu banolwazi olu ncinci abazibuzi bona ukuba “Yintoni mna endiyenzayo ukuqinisekisa ukuba inkosi le iyawenza umsebenzi wayo, kwaye inesidima esifanelekileyo?” ngoba njengase burhulumenteni, inkosi inikwa uxanduva ngabantu bayo ize yona ibakhokele baye kule ndawo bafuna ukuya kuyo; bubuphakath

Imfazwe ka Ngcayechibi (1877 - 1878)

 Imfazwe ka Ngcayechibi (1877 - 1878) Le mfazwe yaba yi mfazwe yesithoba neyokugqibela ku krozo lwee mfazwe ezathi zaliwa ngamaXhosa, ekhusela umhlaba wawo kwi Britain, isithuba seminyaka engamakhulu. Nhoko nje le mfazwe yathi yaba phakathi kwama Ngesi namaXhosa ebushushwini bayo naku vuthondaba, intsusa mabandla yayo ibe yi ngxabano eyathi yaba phakathi kwe qela lamadoda wama Mfengu ne qela lamadoda angama Xhosa akwa Gcaleka neyathi yehla emdudweni ku mzi we Mfengu egama layo lingu Ngcayechibi, umfo wase Gcuwa kwisithili sase Bawa. Umfundi makakhumbule ukuba ngaloo mihla; iGcuwa, iTsomo, iNgqamakhwe zazisele zixuthiwe ngama Ngesi kumaXhosa ngo 1857 emva ko Nongqawuse zanikelwa kuma Mfengu njengo mhlaba we bhaso ngenxa ye ntembeko yama Mfengu nee nkonzo zawo ayezinikela kuma Ngesi rhoqo xa amaXhosa esilwa namaNgesi. Wathathwa ke lo mhlaba ngama Dlagusha, wanikelwa ku mzi wase Mbo ngee njongo zokuba ube ngu mda phakathi kwalamaXhosa angevayo (gab'la maNgesi) naba Limi abamhlophe bam